Zespół: Wojciech Rostworowski, Katarzyna Kuś, Bartosz Maćkiewicz
Studenci: Alicja Krasnowska, Marta Kasprzyk, Małgorzata Rębisz
Grant: NCN 2017/27/B/HS1/00130
„Koncepcja odniesienia językowego oparta na pojęciu wyróżnienia”
Jedną z ważnych kwestii podejmowanych przez filozofów języka jest pytanie, w jaki sposób słowa odnoszą się do przedmiotów w świecie, a w szczególności, jakiego rodzaju relacja między danym terminem jednostkowym (wyrażeniem w liczbie pojedynczej takim jak nazwa „Mount Everest” czy deskrypcją „obecna królowa Anglii”) a pewnym przedmiotem czy osobą powoduje, że owo wyrażenie reprezentuje tę rzecz czy osobę.
Odpowiadając na to pytanie, większość teoretyków zakłada, że więź między słowem a przedmiotem w świecie ma charakter jednorodny, tzn. daje się sprowadzić do jakiegoś jednego określonego typu relacji. Przykładowo, odniesieniem danego terminu ma być przedmiot, który spełnia jednoznacznie pewne warunki opisowe kojarzone przez kompetentnych użytkowników języka z tym terminem, albo obiekt, do którego mówiący ma intencję się odnieść. Jednocześnie przyjmuje się często, że natura relacji odniesienia zależy od rodzaju danego wyrażenia — np. od tego, czy mamy do czynienia z deskrypcją, nazwą własną, czy wyrażeniem demonstratywnym, które jest zależne od kontekstu — a czasem postuluje się istnienie dwóch (lub kilku) odrębnych mechanizmów odniesienia w ramach danej kategorii wyrażeń.
Projekt „Koncepcja odniesienia językowego oparta na pojęciu wyróżnienia” wpisuje się w tę dyskusję nad odniesieniem i rozwija teorię, zgodnie z którą relacja odniesienia ma charakter niejednorodny w przypadku każdej grupy wyrażeń jednostkowych i obejmuje szeroko rozumienie czynniki wyróżnienia. Te czynniki to np. znajdowanie się w zasięgu percepcji mówiącej(-go) (rozmówców), bycie przedmiotem demonstracji, zajmowanie określonej pozycji w strukturze dyskursu czy nawet spełnianie określonej deskrypcji. Jednocześnie proponowana teoria ma stanowić możliwe uniwersalny model analizy odniesienia, pasujący (z pewnymi modyfikacjami) do różnych rodzajów wyrażeń służących jednostkowej referencji.
W ramach projektu zbadaliśmy różne czynniki wyróżnienia, które mogą być istotne dla odniesienia, korzystaliśmy przy tym przede wszystkim z metod eksperymentalnych. W swoich badaniach skupiliśmy się na wyrażeniach jednostkowych w użyciu demonstratywnym i anaforycznym (złożonych wyrażeniach demonstratywnych, np. ,,ten czarny pies’’, oraz zaimkach). Zasadniczym elementem naszej strategii było pokazanie, że odniesienie danego demonstratywu w kontekście nie jest bezwzględnie wyznaczone przez intencję mówiącej(-go) — co jest tezą przyjmowaną przez większość teorii w filozofii języka. W badaniach wykorzystaliśmy metodę scenariuszową z kwestionariuszami typu TVJ (Truth-Value Judgements). Wyniki badań potwierdziły naszą hipotezę: odniesienie demonstratywne nie jest wyznaczone przez intencje referencyjne — przynajmniej nie w sposób bezpośredni — ponieważ intencje mogą być ,,unieważnione’’ przez bardziej obiektywne czynniki wyróżnienia, w tym demonstrację oraz opis. Jednocześnie nasze badania pokazały, że intencje mówiącej(-go) odgrywają pewną rolę w interpretacjach referencyjnych użytkowniczek(-ów) języka, i mogą być czynnikiem istotniejszym niż samo wyróżnienie percepcyjne przedmiotu. Badania zatem ogólnie potwierdziły adekwatność rozwijanych w ramach projektu pluralistycznych lub hybrydowych teorii odniesienia. Wyniki opisanej części badań zostały przedstawione w artykule “Against intentionalism – an experimental study on demonstrative reference”. Relację anaforyczną — i rolę różnych czynników wyróżnienia w jej kształtowaniu — zbadaliśmy z wykorzystaniem metody Self-Paced Reading oraz testów koherencji w teoretycznym paradygmacie Centeringu. Przeprowadziliśmy serię eksperymentów dotyczących znaczenia czynników takich jak: struktura gramatyczna, szyk zdania, status przedmiotu w dyskursie (discourse-old vs discourse-new) oraz dodatkowy opis (konstrukcja zdania podrzędnego). Wyniki naszych badań wskazały ogólnie, że każdy z tych czynników wpływa na ranking wyróżnienia obiektów w dyskursie i w konsekwencji kształtuje relacje anaforyczne, przy czym najsilniej struktura gramatycznych (podmiot vs dopełnienie). Artykuł prezentujący te wyniki został złożony do publikacji.
Docelowym etapem projektu jest stworzenie semantycznej teorii opartej na wyróżnieniu. Zgodnie z wyjściową intuicją odniesieniem danego terminu użytego w kontekście jest, w uproszczeniu, obiekt, który (i) spełnia konwencjonalny warunek opisowy zawarty w wyrażeniu, (ii) zajmuje najwyższą pozycję w rankingu wyróżnienia w rozważanym kontekście użycia. Rozwijając tę intuicję, kierownik projektu sformułował teorię, która wykorzystuje model analizy odniesienia anaforycznego jako uniwersalny model odniesienia, w szczególności obejmujący odniesienie demonstratywne, które stanowiło główny przedmiot badań w ramach projektu. Zgodnie z proponowaną teorią wyrażenie demonstratywne należy rozumieć jako semantycznie zależne od jakiegoś ,,obecnego już’’ w kontekście językowym — lub pozajęzykowym — elementu (tj. obiektu lub własności), w sposób analogiczny jak relację między anaforą a wyrażeniem-poprzednikiem. Semantyczna interpretacja wyrażenia demonstratywnego przebiega zatem jak proces ,,rozwiązania’’ anafory — tj. powiązania z odpowiednim poprzednikiem — z tymże ,,poprzednik’’ w przypadku użycia typowo referencyjnego/deiktycznego jest elementem kontekstu pozajęzykowego. Wybór odpowiedniego poprzednika zależy właśnie od stopnia wyróżnienia obiektów w kontekście/dyskursie, i odgrywają tu rolę omówione wyżej czynniki zidentyfikowane w badaniach empirycznych.
Jako że teorie językoznawcze oferują konkretne narzędzia analizy anafory, proponowane podejście pozwala w sposób możliwie precyzyjny opisać mechanizm odniesienia demonstratywnego. W ramach projektu rozwinęliśmy teorię opartą na formalizmie Teorii Reprezentacji Dyskursu (Discourse Representation Theory, DRT) i (częściowo) modelu ,,wiązania’’ (“Binding theory” of anaphora). Zaproponowaliśmy wariant DRT, który w sposób jednolity reprezentuje kontekst językowy i pozajęzykowy, i zastosowaliśmy proponowaną analizę dla złożonych wyrażeń demonstratywnych. Kluczowym rozwinięciem było wbudowanie w algorytm ,,rozwiązywania’’ anafory rankingu wyróżnienia, uwzględniającego czynniki takie jak demonstracja, czy wyróżnienie pozakonwersacyjne. Integralnym elementem naszej analizy złożonych wyrażeń demonstratywnych było potraktowanie treści opisowej (tzn., przykładowo treści ,,czarny pies’’ w wyrażeniu ,,ten czarny pies’’) jako nośnika presupozycji oraz analiza zróżnicowanych funkcji tych wyrażeń w terminach różnych typów anafory. Proponowana analiza może być łatwo zaaplikowana w przypadku zaimków i deskrypcji określonych. Artykuł prezentujący tę fazę projektu znajduje się w przygotowaniu.
Artykuły opublikowane w ramach projektu:
Rostworowski, W., Kuś, K. & Maćkiewicz, B. Against intentionalism: an experimental study on demonstrative reference. Linguist and Philos (2021). https://doi.org/10.1007/s10988-021-09340-z